– Program Ulam NAWA dał mi możliwość dołączenia do projektu z własnym planem badawczym. To dla mnie bardzo luksusowa sytuacja. Nie zawsze mamy możliwość dołączyć do większego projektu i zaproponować w jego ramach własną ścieżkę badań – mówi dr Renate Rutiku, badaczka wizytująca na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.

Estońska neurobiolożka dr Renate Rutiku, stypendystka NAWA w ramach programu Ulam NAWA (Program im. Stanisława Ulama), bada powiązania między pamięcią roboczą a świadomością. Prowadzi badania na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, gdzie wraz z innymi naukowcami z całego świata stara się odkryć, czy różnice w doświadczaniu świadomości przez ludzi są powodowane przez odmienne struktury mózgów konkretnych osób.

NAWA: Czy ma Pani jakąś hipotezę na temat lokalizacji świadomości w mózgu?

Renate Rutiku: Prawdopodobnie znajduje się ona nie w jednej części mózgu, ale w ramach sieci różnych obszarów. Zasadnicze pytanie brzmi, czy owa sieć znajduje się raczej w korze czołowej, czyli w przedniej części mózgu, która odpowiada za funkcje związane z rozumieniem, czy też raczej w korze czuciowej, a zatem w tylnej części mózgu, odpowiedzialnej za percepcję. Ustalenie tego położenia jest istotne z wielu względów praktycznych. Na przykład ma ono znaczenie w przypadku pacjentów z uszkodzeniem mózgu, kiedy nie jesteśmy pewni, czy są oni świadomi. Informacja, które obszary w mózgu są kluczowe dla przytomności i świadomości, a nie tylko zachowania życia, byłaby niezwykle ważna. Mamy nadzieję, że uzyskane przez nas dane dadzą odpowiedź na to pytanie.

Zazwyczaj naukowcy badający związek między świadomością a mózgiem koncentrują się na czynności mózgu. Jednak Pani wraz z kolegami i koleżankami skupia się na strukturze mózgu. W jaki sposób są Państwo w stanie określić, czy poszczególne obszary mózgu są związane ze świadomością?

Gromadzimy dane w trzech etapach. Najpierw bardzo szczegółowo oglądamy obraz ludzkiego mózgu. Następnie wysyłamy uczestnikom i uczestniczkom kwestionariusze. Jedno z typowych pytań w ankiecie dotyczy tego, jak bujną dana osoba ma wyobraźnię. W ramach ostatniego i najobszerniejszego etapu przeprowadzamy rozmaite testy na komputerze w naszym laboratorium. Ich celem jest odwzorowanie różnych elementów m.in. zdolności wzrokowych i sensorycznych.

Prowadzimy te badania we współpracy z partnerami z laboratoriów na całym świecie: w Europie, Japonii, Australii, Stanach Zjednoczonych. Nasi partnerzy również gromadzą dane na wielką skalę, więc liczymy, że będziemy mieli do dyspozycji naprawdę reprezentatywną i statystycznie wartościową próbkę danych.

Dlaczego realizuje Pani swój projekt w Polsce, a nie w Japonii czy Australii?

Chciałam pracować w Polsce ze względu na zespół C-Lab na Uniwersytecie Jagiellońskim. Reprezentuje on jedyne w swoim rodzaju podejście do świadomości, ponieważ koncentruje się na metakognicji. Wcześniej pracowałam raczej nad aspektem sensorycznym. Typowy eksperyment polegałby na przykład na wyświetlaniu na ekranie komputera jakiegoś obrazu, z tym że uczestnik lub uczestniczka czasem go widzą, a czasem nie, ponieważ obraz jest zamaskowany. W obu przypadkach dochodzi do wczesnego przetwarzania bodźca sensorycznego, przy czym czasem ten proces jest świadomy, a czasem nie. Natomiast naukowcy w Krakowie badają też wpływ metakognicji na świadomość. Metakognicja jest szczególnie istotna w chwilach, kiedy nie jesteśmy pewni, czy coś miało miejsce: „Czy naprawdę coś widziałam? Czy tam coś było, czy nie?”. W tym wypadku metakognicja decyduje też o naszym świadomym doświadczeniu.

Nie pracowałam nad tym wcześniej, a jest to bardzo interesujący element pomagający lepiej zrozumieć świadomość.

Kiedy w zeszłym roku usłyszałam o tym projekcie i dowiedziałam się, że C-Lab szuka osób na staż podoktorski, wiedziałam, że to coś dla mnie, ponieważ moje badania mogły stać się częścią o wiele większego projektu, ja zaś miałabym więcej możliwości, aby przyjrzeć się różnym aspektom świadomości.

Skoro trwał nabór na staż podoktorski, czemu postanowiła Pani ubiegać się o stypendium z programu Ulam NAWA?

Program im. Ulama dał mi możliwość dołączenia do projektu z własnym plan badawczym. To dla mnie bardzo luksusowa sytuacja. Nie zawsze mamy możliwość dołączyć do większego projektu i zaproponować w jego ramach własną ścieżkę badań. Często plany badawcze mają ściśle określone terminy i obejmują precyzyjnie zaprojektowane eksperymenty. Tak więc jednym z głównych powodów, dla których wystartowałam w konkursie na stypendium im. Ulama, była chęć zachowania możliwości realizacji własnych zainteresowań naukowych.

Prowadziła Pani dotąd badania w kilku instytutach naukowych, w tym w ramach Towarzystwa Maxa Plancka. Czy może Pani porównać te instytucje pod kątem warunków pracy?

Instytuty Maxa Plancka mogą zapewnić większy dostęp do technologii, ale też jest na nią większe zapotrzebowanie, co oznacza o wiele większa konkurencję. Tu, w Krakowie, warunki pracy w sensie dostępu do komputerów, EEG czy rezonansu magnetycznego również są doskonałe, przy czym powiedziałabym, że praca wiąże się z mniejszym stresem. Co więcej, nasz instytut mieści się blisko centrum miasta, w niedawno odnowionym budynku, i w sąsiedztwie pięknego parku. Pracuje się tu z prawdziwą przyjemnością. Spośród wszystkich laboratoriów, w których dotąd prowadziłam badania, laboratorium w Krakowie należy do moich ulubionych.

Dziękujemy za rozmowę.

Renate Rutiku jest neurobiolożką na Uniwersytecie w Tartu. Studiowała psychologię na Uniwersytecie Poczdamskim. Swoją pracę dyplomową na temat świadomej percepcji napisała w Instytucie Badań nad Mózgiem Maxa Plancka. Uzyskała stopień doktora na Uniwersytecie w Tartu na podstawie badań nad ulepszeniem metodologicznych aspektów badań nad świadomością. W czasie pierwszego stażu podoktorskiego w Mediolanie badała percepcję słuchową u pacjentów cierpiących na zaburzenia świadomości. Jej celem było ustalenie, jak wskaźniki dotyczące mózgu mogą informować o poziomie świadomości człowieka. W 2019 r. uzyskała stypendium NAWA im. Stanisława Ulama. Aktualnie realizuje swój drugi staż podoktorski na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Obecnie trwa nabór wniosków w programie Ulam NAWA. Wnioski można składać do 15 czerwca 2021. Więcej informacji TUTAJ.