Dr hab. Anna Branach-Kallas, prof. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, podczas pobytu na stypendium NAWA na Uniwersytecie w Toronto badała przedstawienie w literaturze kanadyjskiej i australijskiej weteranów sprzed 100 lat.

Opisując ich status, badaczka używa określenia „missing person”. W tym kontekście nie oznacza ono osoby zaginionej, a raczej utraconą – taką, którą jej traumatyczne doświadczenia separują od reszty społeczeństwa. Dr hab. Anna Branach-Kallas jest laureatką Programu im. Mieczysława Bekkera.

Weterani nigdy nie wracają na dobre – ta prawda dotyczy współczesnych żołnierzy powracających z misji tak samo, jak dotyczyła Kanadyjczyków i Australijczyków, którym przyszło uczestniczyć w bitwach I wojny światowej w Europie. Takie wnioski płyną z badań stypendystki NAWA.

NAWA: Dlaczego akurat ten temat zainteresował Panią jako przedmiot badań naukowych?

Dr hab. Anna Branach-Kallas, prof. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu:  Uderzające stały się dla mnie zbieżności w historii obu narodów, które, w momencie wybuchu konfliktu, kierowały się lojalnością wobec Imperium Brytyjskiego. Z drugiej jednak strony, wojna dała Kanadyjczykom i Australijczykom możliwość udowodnienia swojej dojrzałości i niezależności od Wielkiej Brytanii. To tarcie dyskursów imperialistycznych i nacjonalistycznych jest w obu przypadkach fascynujące. Oprócz badań czysto literackich i historycznych, inspirujące okazało się również moje zainteresowanie filozofią polityki.

Jaki los weteranów I wojny światowej portretuje literatura kanadyjska i australijska?   

Ważnym wątkiem we współczesnej pierwszowojennej literaturze kanadyjskiej i australijskiej jest wyobcowanie weteranów I wojny światowej wobec reszty społeczeństwa. Postaci te są często okaleczone przez wojnę i pogrążone w głębokim cierpieniu ze względu na doznane urazy fizyczne i psychiczne. Wyobcowanie jest więc następstwem traumy, lecz również marginalizacji w społeczeństwie, które pragnie o wojnie szybko zapomnieć i nie potrafi zrozumieć udręczonych okrutnymi wspomnieniami weteranów.

Jak literatura, przedstawiająca postacie weteranów, odzwierciedla postawę społeczeństw Kanady i Australii wobec udziału ich żołnierzy w wojnie?

Zarówno w Australii, jak i w Kanadzie wybuch Wielkiej Wojny został przyjęty z dużym entuzjazmem. Wysłanie jak największej liczby żołnierzy na front oraz inne formy wsparcia działań wojennych stały się punktem honoru dla obu narodów. Należy pamiętać, że w pierwszych latach wojny zarówno żołnierze kanadyjscy, jak i australijscy byli ochotnikami. Podczas gdy w Kanadzie przymusowy pobór do wojska wprowadzono w 1917 roku, w Australii do końca wojny polegano na ochotnikach. 600 tysięcy Kanadyjczyków i 400 tysięcy Australijczyków wzięło udział w działaniach wojennych – były to ogromne liczby w stosunku do liczby mieszkańców tych krajów. Z czasem, gdy zrozumiano, że wojna nie zakończy się szybko, a liczba ofiar stawała się coraz bardziej niepokojąca, pojawiły się próby dezercji i ideologicznego sprzeciwu, tuszowane przez propagandę. Natomiast współcześni pisarze z dużą sympatią patrzą na postaci obdżektorów i dezerterów. Pokazują, że żołnierze zaciągali się do wojska nie zawsze ze względu na lojalność wobec Matki Brytanii, lecz również z powodu kryzysu ekonomicznego czy też kultu wojownika, który pełnił ważną rolę w ówczesnych wyobrażeniach o męskości. W analizowanych przeze mnie utworach interesujące są także postaci kobiet, którym trudno utrzymać postawę patriotyczną, gdy tracą synów, mężów czy kochanków. Ten rozdźwięk pomiędzy oficjalną propagandą a intymnym doświadczeniem cierpienia w sposób poruszający ukazuje nam literatura.

Analizowała Pani również politykę rządów Australii i Kanady wobec weteranów. Jaka ona była? Jak ocenia ją literatura?

Prowadzone przeze mnie badania wykazały duże podobieństwa pomiędzy polityką rządu Australii i Kanady wobec weteranów po I wojnie światowej. W obu przypadkach doszło do mitologizacji żołnierzy jako bohaterów, których postawa w trakcie bitew pod Gallipoli (Australijczycy) i Vimy Ridge (Kanadyjczycy) udowodniła niezależność kraju od Imperium. Jednakże, podczas gdy idealizowano poległych, tym, którzy powrócili z frontu, okazywano nikłe zrozumienie i wsparcie. Kult żołnierza australijskiego sprawił, iż stosunek do okaleczonych weteranów, którzy nie radzili sobie z reintegracją, był bardziej krytyczny w Australii niż w Kanadzie. Ponadto, zaobserwować można pewną ewolucję: podczas gdy w latach powojennych sytuacja weteranów wzbudzała niechęć lub obojętność społeczeństw, w dzisiejszej Australii, a przede wszystkim Kanadzie, cierpienie fizyczne i psychiczne weteranów to temat, który częściej pojawia się w różnych tekstach kultury. Łączy się to nie tylko z setną rocznicą I wojny światowej, lecz również z pewnym zwrotem etycznym – heroizacją cierpienia weteranów i ocalałych, którzy wcześniej nie cieszyli się szacunkiem. Również w tym przypadku zjawiska te są wyraźniejsze w Kanadzie, ponieważ w Australii mitologizacja tradycyjnych wzorców męstwa żołnierzy jest nadal istotna. Współcześni pisarze krytycznie oceniają udział Kanady i Australii w pierwszym globalnym konflikcie i zaniedbanie weteranów po zakończeniu działań wojennych. Ukazują dramatyczny aspekt powrotu do domu okaleczonych i udręczonych mężczyzn, którzy często funkcjonują w świecie wyobrażonym jako postaci budzące głębokie współczucie czytelnika.

Jak stypendium NAWA wpłynęło na Pani rozwój naukowy?

Realizacja projektu “Missing Persons: Trauma, Precarity and First World War Veterans in Australian and Canadian Fiction” w ramach Programu im. Bekkera Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej była doświadczeniem ze wszech miar korzystnym naukowo i, jak mi się wydaje, przełomowym dla mojej kariery akademickiej. Trzymiesięczna kwerenda naukowa na Uniwersytecie w Toronto (University of Toronto) była niezwykle intensywna i inspirująca. Uzyskałam dostęp do unikalnych źródeł, dotarłam do bibliografii niedostępnej w Polsce i wcześniej mi nieznanej. W tym sensie było to doświadczenie, które w znacznym stopniu poszerzyło moje horyzonty badawcze. Konsultacje z naukowcami University of Toronto, którym przedstawiłam założenia projektu, oraz wystąpienie konferencyjne w Nowym Jorku, a także wykład gościnny na University of Calgary, były ważnym i inspirującym doświadczeniem w mojej karierze naukowej. Nawiązane kontakty w ośrodku gościnnym i poza nim zaowocowały współpracą w zakresie dalszych projektów badawczych. Wyniki badań zostały opublikowane w prestiżowym czasopiśmie Journal of War and Culture Studies. Dwa kolejne artykuły zostały przyjęte do druku w Journal of New Zealand & Pacific Studies oraz Studia Anglica Posnaniensia. Ponadto doświadczenie i umiejętności miękkie zdobyte na University of Toronto w zakresie organizacji studiów, pozyskiwania funduszy oraz współpracy międzynarodowej okazały się również bezcenne w moich działaniach jako Przewodniczącej Dyscypliny Literaturoznawstwo na Wydziale Humanistycznym UMK oraz jako Przewodniczącej Polskiego Towarzystwa Badań Kanadyjskich, odpowiedzialnej za promocję badań kanadyjskich w Polsce.

Jeśli miałaby Pani zachęcić innych naukowców do udziału w Programie im. Bekkera, to jaka jest największa wartość z pobytu na stypendium NAWA?

Za największą wartość pobytu na stypendium NAWA uważam nieograniczony dostęp do materiałów naukowych, współpracę z wybitnymi specjalistami o światowym autorytecie, a także możliwość obserwacji ich pracy na prestiżowej uczelni zagranicznej. Pozwala to na pewną zmianę optyki badawczej oraz konstruktywne spojrzenie na własny warsztat naukowy. Niebagatelnym aspektem programu jest także możliwość udziału w wyjeździe rodziny beneficjenta. NAWA bardzo wspiera stypendystów i ogranicza biurokrację do minimum. Uważam, że Program im. Bekkera jest fantastycznym doświadczeniem i cieszę się, że mogłam z niego skorzystać. 

Dziękujemy za rozmowę.

Dr hab. Anna Branach-Kallas, prof. UMK, laureatka Programu im. Bekkera. (Zdjęcie: archiwum prywatne dr hab A. Branach-Kallas)

Dr hab. Anna Branach-Kallas, prof. UMK, jest profesorem uczelni w Katedrze Literatury, Kultury i Komparatystyki Anglojęzycznej w Instytucie Literaturoznawstwa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jej zainteresowania badawcze to m.in. literatura i teoria postkolonialna, trauma wojenna, komparatystyka, filozofia polityki i humanistyka medyczna. W 2018 opublikowała, wraz z P. Sadkowskim, monografię Comparing Grief in French, British and Canadian Great War Fiction (1977-2014) (Brill-Rodopi). Jest autorką trzech innych monografii, w tym książki Uraz przetrwania. Trauma i polemika z mitem pierwszej wojny światowej w powieści kanadyjskiej (UMK, 2014), która została wyróżniona nagrodą Pierre Savard za najlepszą monografię dotyczącą badań nad Kanadą przyznawaną przez International Council for Canadian Studies. Redagowała i współredagowała szereg monografii zbiorowych i numerów czasopism, m.in., numer Tekstów Drugich poświęcony I wojnie światowej (4/2018). Opublikowała ponad 80 rozdziałów i artykułów w czasopismach takich jak Journal of War and Culture Studies, Journal of Commonwealth Literature, Journal of Literature and Trauma Studies, Canadian Literature, Studies in 20^th and 21^st Century Literature, Brno Studies in English, Teksty Drugie i in.. Stypendystka NAWA i International Council for Canadian Studies, kierownik dwóch projektów finansowanych przez NCN (program OPUS). Od 2019 Przewodnicząca Dyscypliny Literaturoznawstwo na Wydziale Humanistycznym UMK, od 2016 Przewodnicząca Polskiego Towarzystwa Badań Kanadyjskich. Prywatnie żona anglisty, matka dwóch synów, amatorka łyżwiarstwa i szybkiego rolkarstwa.

Jak dostać grant NAWA w ramach Programu im. Bekkera? 

Szczegółowe informacje o programie NAWA znajdują się TUTAJ

Zdjęcie na stronie głównej: ©andriano_cz- stock.adobe.com.